RYS HISTORYCZNY
Klasyczna radiologia, czyli to, co popularnie nazywane jest prześwietleniami, to wykorzystanie promieni X do diagnostyki obrazowej w medycynie.
Promienie X w 1895 roku odkrył niemiecki fizyk – Wilhelm Konrad Roentgen. Za to odkrycie w roku 1901 został uhonorowany pierwszą z dziedziny fizyki nagrodą Nobla.
Nowe promieniowanie Roentgen wykrył przypadkowo prowadząc badania, podobnie jak większość współczesnych mu naukowców, nad promieniami katodowymi. Promieniowanie katodowe pojawia się w momencie przyłożenia wysokiego napięcia do dwóch elektrod w rurze próżniowej. W wyniku istniejącej różnicy potencjałów, elektrony emitowane z rozżarzonej katody zmierzają do anody. Szklana rura próżniowa (rura Crookse’a), którą wykorzystywał w doświadczeniu Roentgen, zawierała małe okienko z cienkiej blaszki, przez które na zewnątrz wydostawało się promieniowanie katodowe. Niemiecki fizyk chciał sprawdzić, w jakim stopniu może wydostawać się ono przez samą rurę, dlatego owinął ją czarnym, nieprzepuszczającym światła papierem. W trakcie badania zauważył, że na materiale fluorescencyjnym, który leżał na stole, pojawiło się świecenie, znikające po wyłączaniu napięcia. Uczony dosyć szybko zajął się tym zjawiskiem i stwierdził, że jest to przejaw nowego jeszcze nie odkrytego przez nikogo promieniowania, które nazwał promieniami X, ze względu na ich tajemniczość. Efektem jego dalszej wytężonej pracy było wykrycie, że owo promieniowanie w różnym stopniu jest pochłaniane przez różne materiały oraz że pewna ich część potrafi przechodzić na wylot przez ciało ludzkie dając na kliszy fotograficznej wierny obraz wszystkich przebitych przez nie tkanek. Pozwoliło mu to na wykonanie pierwszego zdjęcia szkieletu dłoni.
Już w lutym 1896 roku w Liverpoolu, miało miejsce jedno z pierwszych zastosowań odkrytych dopiero przed kilkoma tygodniami promieni Roentgena – lekarz (z pozytywnym skutkiem) szukał w głowie pacjenta pocisku. Zaczęły one być wykorzystywane do diagnostyki złamań kości i ciał obcych w przewodzie pokarmowym. Obecnie żaden szpital nie mógłby funkcjonować bez sprawnej pracowni rentgenowskiej.
OPIS I ZASTOSOWANIE METODY
Promieniowanie
Promieniowanie X to fale elektromagnetyczne o długości od około 0,0001 nanometrów do około 100 nanometrów. Promieniowanie rentgenowskie jest promieniowaniem jonizującym, ktorewywołuje w obojętnych atomach i cząsteczkach materii zmiany w ładunkach elektrycznych, czyli jonizację. Promieniowanie jonizujące powoduje radiolizę wody, czyli jej rozkład na jony. W wyniku tego procesu powstają wolne rodniki, które mogą wchodzić w reakcje ze składnikami komórki, powodując zakłócenia w jej funkcjonowaniu. Małe dawki promieniowania wywołują niewielkie zmiany, które organizm łatwo kompensuje, uruchamiając wewnątrzkomórkowe mechanizmy obronne, duże dawki mogą powodować zmiany nieodwracalne i ostatecznie doprowadzić do obumarcia komórek. Czułość tkanki ludzkiej na promieniowanie jonizujące jest różna. Najczulsze są organy krwiotwórcze i tkanki rozrodcze, najmniej czułe są mózg i mięśnie.
Promieniowanie X powstaje w wyniku hamowania cząstek naładowanych (np.: wiązki elektronów – promieni katodowych) przez materię, lub w czasie przechodzenia elektronów w atomie z poziomów o wyższej energii na poziomy o energii niższej. Promieniowanie X cechuje duża przenikliwość.
Promieniowanie rentgenowskie wytwarzane jest w specjalnych urządzeniach, tzw. lampach rentgenowskich, które zawierają elektrody wytwarzające pole elektryczne. Elektrony uwalniane z katody pędzą w kierunku anody, na której są wyhamowywane. Energia, którą tracą jest emitowana w postaci fotonów – tzw. promieniowania hamowania. Widmo tego promieniowania jest ograniczone napięciem doprowadzonym do elektrod. Elektron po dotarciu do anody może wybić z niej inny elektron (jonizacja), a w atomie powstaje wolne miejsce, które jest od razu zajmowane przez elektron z zewnętrznej powłoki. Energia powstała przy takim przejściu jest emitowana w postaci fotonu o ściśle określonej długości fali – jest to tzw. promieniowanie charakterystyczne. Oba te promieniowania – hamowania i charakterystyczne składają się na promieniowanie rentgenowskie.
Opis metody:
W radiologicznej diagnostyce konwencjonalnej zdjęcie rentgenowskie powstaje w wyniku przechodzenia strumienia promieniowania X przez wybraną część ciała badanego, który ulega osłabieniu podczas przenikania przez różne tkanki ciała. W metodzie tej wykorzystane jest zjawisko różnego pochłaniania promieniowania rentgenowskiego przez różne tkanki. Ilość promieniowania pochłonięta przez tkanki jest uzależniona od ich gęstości. Promieniowanie najpierw przechodzi przez pacjenta, a następnie trafia na promienioczułą błonę fotograficzną (kliszę rentgenowską), gdzie jest rejestrowany obraz. Osłabiony strumień promieni X pada na kawałek kliszy fotograficznej powodując jej zaczernienie, które jest proporcjonalne do osłabienia promieni rentgenowskich. Tkanka kostna wykazuje znacznie większą zdolność absorpcji (pochłaniania) promieniowania niż otaczające ją tkanki miękkie, dzięki czemu widoczna jest na kliszy jako miejsce niezaczernione. W taki właśnie sposób otrzymujemy zdjęcie rentgenowskie badanej części ciała.
Zagrożenia:
W dawkach stosowanych w diagnostyce medycznej promieniowanie rentgenowskie nie powinno powodować działań niepożądanych, należy jednak zachować ostrożność i nie stosować metod diagnostyki rentgenowskiej bez potrzeby. Reakcja organizmu na promieniowanie X zależy od:
– dawki pochłoniętej promieniowania
– wieku (komórki płodu, lub osoby młodej są bardziej promienioczułe niż osób dorosłych)
– narządów i tkanek narażonych na promieniowanie (najbardziej radiowrażliwe, podatne na uszkodzenia są jądra, jajniki, szpik, krew obwodowa, nabłonek przewodu pokarmowego i układ chłonny, natomiast za mało wrażliwe uznaje się kości i chrząstki poza okresem wzrostu)
Promieniowanie rentgenowskie może wpływać na rozwój płodu, dlatego unika się ekspozycji kobiet ciężarnych. Ze względów bezpieczeństwa zaleca się wykonywać badania rentgenowskie u kobiet w wieku rozrodczym, szczególnie u tych planujących ciążę, w pierwszych dwóch tygodniach po menstruacj (miesiączce), czyli w I fazie cyklu, aby uniknąć niepotrzebnego ryzyka. Każda kobieta zanim wybierze się na badanie rentgenowskie powinna mieć pewność, że nie jest w ciąży. Jeżeli istnieje podejrzenie istnienia ciąży należy dla bezpieczeństwa wstrzymać się z badaniem.
Przy każdym napromieniowaniu pacjentów, a w szczególności kobiet ciężarnych i osób w wieku do 18 łat, należy stosować osłony na części ciała nie objęte wiązką pierwotną, lecz narażone na promieniowanie uboczne i rozproszone. Należy dbać o to, by o ile to możliwe, nie poddawać ekspozycji narządów rozrodczych, tzn. jąder u mężczyzn i jajników u kobiet. Szczególne środki ostrożności obowiązują zawsze u małych dzieci i młodzieży. Obecnie wszystkie aparaty do RTG są wyposażone w specjalne przesłony tzw. blendy, ograniczające strumień promieniowania. Stosuje się także specjalne osłony czy fartuchy zabezpieczające przed przenikaniem promieni, o ile nie zmniejszy to diagnostycznej wartości obrazu. Osłony dla pacjentów, w szczególności osłony na gonady, fartuchy i półfartuchy oraz kołnierze wykonane są z blachy ołowianej lub gumy ołowiowej.Fartuch z gumy ołowiowej stanowi osłonę i chroni przed promieniowaniem te części ciała, które nie są badane.
Badanie:
Niektórzy uważają, że ta metoda diagnostyczna przeżyła już czasy swojej świetności w związku z rozwojem tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego, badań ultradźwiękowych i endoskopowych. Nie jest to prawdą. Zdjęcie rentgenowskie stanowi podstawę i wstęp do diagnostyki obrazowej, najczęściej wystarczający do postawienia rozpoznania lub ukierunkowujący co do rozszerzenia diagnostyki o inne badania, konkretnych okolic ciała. Nie bez znaczenia są też niskie koszty klasycznej radiologii oraz dużo niższe narażenie na promieniowanie, w porównaniu np. do tomografii komputerowej. Uzyskane wyniki badań są niejednokrotnie decydujące w zaleceniu właściwego leczenia.
Wynikiem badania RTG jest obraz utrwalony na kliszy, który jest materiałem do oceny przez lekarza. W Pracownia Radiografii Klasycznej wykonywane są badania diagnostyczne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy mniejszej, oraz zdjęcia układu kostnego i stawów.
Badanie, w zależności od rodzaju, umożliwia wykrycie nieprawidłowej budowy lub czynności badanego narządu. Służy do określenia procesu chorobowego, jego charakteru i stopnia zaawansowania. W ortopedii pozwala na ustalenie miejsca, typu i stopnia zmian patologicznych szkieletu, rozpoznanie złamania kości bądź zwichnięcia stawu. Metody radiologiczne znajdują szczególne zastosowanie w rozpoznawaniu następstw urazów, choroby nowotworowej, chorób układu krążenia oraz zmian w układzie kostno-stawowym.
PRZEBIEG BADANIA
Sprzęt: Badania wykonywane są na aparacie rtg Simens AXIOM Iconos R200ND
Lokalizacja: Pracownia radiologii konwencjonalnej znajduje się w Dziale Diagnostyki Obrazowej Szpitala MSW w Lublinie ul. Grenadierów w budynku na I piętrze.
Przygotowanie: W większości przypadków badanie nie wymaga przygotowania. Ale np. RTG układu pokarmowego czy odcinka lędźwiowego kręgosłupa wykonuje się na czczo (nie wolno też palić przed badaniem).
Przebiega badania: Badanie jest bezbolesne. Zakres badania zależy od wskazań zawartych w skierowaniu. Część badaną należy odsłonić.
Czas trwania: Od kilku do kilkunastu minut.
Wynik badania: Opis z dołączoną kliszą rentgenowską.
Przeciwwskazania i środki ostrożności: Ciąża, ostrożnie u dzieci.
Skutki uboczne: Brak, z uwagi na pochłanianie niewielkich dawek promieniowania rentgenowskiego; w razie konieczności badanie może być powtarzane.
Termin: W większości przypadków badania wykonywane są w dniu zgłoszenia (w przypadku badań przewodu pokarmowego i kręgosłupa lędźwiowego, gdzie konieczne jest przygotowanie pacjenta do badania, ustalane są terminy), a wyniki wydawane są przez technika pracowni.
OPIS BADANIA
►RTG klatki piersiowej
Wskazania do wykonania badania:
- Wszelkie schorzenia w obrębie klatki piersiowej.
- Obrażenia klatki piersiowej.
- Zaburzenia rozwojowe narządów klatki piersiowej.
- Badanie przed- i pooperacyjne klatki piersiowej.
- Badania okresowe – powinno być wykonywane co 2 lata, a u osób ze zwiększonym ryzykiem chorób płuc wynikającym np. z rodzaju wykonywanej pracy zawodowej, co rok.
Przeglądowe zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej w projekcji tylno-przedniej pozwala na ocenę narządów leżących powyżej przepony. Najwyraźniej na zdjęciu widoczne jest serce i płuca. Radiogram służy także ocenie żeber, kręgosłupa piersiowego, obojczyków, łopatek, przepony, śródpiersia (wielkość, kształt serca i dużych naczyń krwionośnych) i miąższu płucnego. Jeśli istnieje konieczność uwidocznienia okolicy pozasercowej, okolic położonych grzbietowo i u podstawy klatki piersiowej, lub przy dokładnej ocenie lokalizacji patologicznej zmiany, – badanie uzupełnia się zdjęciem bocznym. Niekiedy zdjęcie rentgenowskie wykonuje się po bezpośrednim podaniu doustnie środka cieniującego (kontrastu) celem lepszej oceny zarówno samego przełyku, jak i śródpiersia (niektóre guzy śródpiersia, tętniaki, powiększenie lewego przedsionka lub lewej komory serca mogą powodować przemieszczanie i zniekształcenia przełyku). Zdjęcie klatki piersiowej stanowi ważny element rozpoznania zmian zapalnych płuc i opłucnej, gruźlicy, guzów płuc, rozedmy płuc, niewydolności układu krążenia, powiększenia serca i aorty, płynu w jamach opłucnowych, zamostkowego wola tarczycy, powiększonych węzłów chłonnych śródpiersia.
Przygotowania do badania: badanie nie wymaga żadnego specjalnego przygotowania. Wskazane jest dostarczenie poprzednich zdjęć do porównania. Jeśli jest taka potrzeba, badanie może być powtarzane wielokrotnie. Wykonywane jest u chorych w każdym wieku. Pożądane jest zastosowanie zasad higieny.
Przebieg badania: Standardowe zdjęcie rentgenowskie wykonywane jest w pozycji stojącej, pacjent rozebrany jest do połowy (górna połowa ciała). Zdjęcie wykonuje się po nabraniu pełnego wdechu i zatrzymaniu oddychania (na bezdechu) z ramionami uniesionymi tak, aby maksymalnie „odsłonić” narządy klatki piersiowej, przednia powierzchnia klatki piersiowej powinna swobodnie przylegać do kasety rentgenowskiej. Czas pojedynczego napromieniowanie trwa zwykle nie dłużej niż kilkaset milisekund. Przy zdjęciach w pozycjach bocznych lub skośnych pacjent stronę chorą powinien mieć skierowaną ku kasecie, a ramiona i brodę uniesioną. U pacjentów ciężko chorych (leżących) zdjęcia klatki piersiowej wykonuje się w pozycji leżącej lub siedzącej.
Przeciwwskazania do badania: Ciąża. Należy unikać wykonywania badania u kobiet w II połowie cyklu miesiączkowego, u których zaistniała możliwość zapłodnienia.
►prześwietlenie kości i stawów
Wskazania do badania: Pomocne w przypadkach poszukiwania zarówno zmian pourazowych w kościach (złamań czy zwichnięć), jak też zaburzeń struktury kości w chorobach reumatycznych, zwyrodnieniowych czy osteoporozie, może wykazać zwężenie szpary stawowej, wyrośla kostne na krawędziach kości tworzących staw, wolne ciała kostne śródstawowe.
Przygotowania do badania: nie wymaga przygotowania
Przebieg badania: prześwietlenie żądanej struktury kostnej
Przeciwwskazania do badania: Ciąża.
►Zdjęcia kręgosłupa szyjnego, piersiowego
Wskazania do badania: Badanie ma na celu wykrycie nieprawidłowości postawy, ewentualnej przyczyny bólów w kręgosłupie (zmiany zwyrodnieniowe – dyskopatia), uraz kręgosłupa. Pomocne do wyjaśnienia przyczyn bólów szyi i barków oraz zawrotów głowy (zmiany zwyrodnieniowe dyskopatia, żebra szyjne, wady rozwojowe). Objawy rtg.: obniżenie wysokości trzonu kręgowego, jego zniekształcenie, obniżenie wysokości krążka międzykręgowego, wyrośla kostne na krawędziach trzonów kręgowych, skrzywienie odcinka kręgosłupa.
Przygotowanie do badania: Bez przygotowania.
Przeciwwskazania do badania: Ciąża.
►Zdjęcie kręgosłupa lędźwiowego
Wskazania do badania: Wykorzystywane w przypadkach bólów kręgosłupa (zmiany zwyrodnieniowe – dyskopatia i inne) oraz w poszukiwaniu uszkodzeń pourazowych, przyczyn zmian postawy.
Przygotowanie do badania: W przeddzień badania nie należy spożywać pokarmów wzdymających – warzyw, owoców, mięsa, wędlin. W dniu badania należy być naczczo, można przyjąć leki. Pożądane zastosowanie zasad higieny.
Przeciwwskazania do badania: Ciąża.
►Zdjęcie miednicy
Wskazania do badania: Ocena stawów krzyżowo-biodrowych i stawów biodrowych w przypadkach zmian zapalnych i zwyrodnieniowych. Ocena zniekształceń pourazowych oraz wrodzonych, zwłaszcza stawów biodrowych. Poszukiwanie przyczyn bólów i bolesnego ograniczenia ruchomości w stawach biodrowych (zmiany zwyrodnieniowe, zapalne, martwice jałowe, zaburzenia rozwojowe, zmiany nowotworowe). Ocena struktury kości.
Przygotowanie do badania: nie wymaga przygotowania. Wskazane przyniesienie zdjęć poprzednich do porównania.
Przeciwwskazania do badania: Ciąża.
►Zdjęcie czaszki
Wskazania do badania: Zdjęcia wykonuje się w przypadkach urazu głowy, podejrzenia guza mózgu, wady wrodzonej, wodogłowia, zmian strukturalnych kości. Dla lokalizacji kontrastujących cieni wewnątrzczaszkowych.
Przygotowanie do badania: nie wymaga przygotowania
Przeciwwskazania do badania: Ciąża.
►Zdjęcie zatok
Wskazania do badania: Badanie wykonuje się dla oceny powietrzności zatok przy infekcjach górnych dróg oddechowych i katarze, celem wykluczenia ognisk zakażenia przy długotrwałych stanach zapalnych różnych narządów. oraz przy bólach głowy.
Dla oceny ścian zatok po urazach twarzoczaszki oraz oceny przegrody nosowej.
Przygotowanie do badania: nie wymaga przygotowania
Przeciwwskazania do badania: Ciąża.
►rentgen przeglądowy jamy brzusznej
Wskazania do badania: – kamienie żółciowe, nerkowe, poziomy płynów zgromadzonych w jelitach przy niedrożności przewodu pokarmowego, gaz pod przeponą, który wydostaje się z żołądka po pęknięciu jego ściany, ciała obce przypadkowo lub celowo połknięte przez człowieka to niektóre sytuacje, gdzie proste prześwietlenie bywa pomocne w ustaleniu przyczyny dolegliwości pacjenta.
Przygotowanie do badania: W przeddzień planowanego badania nie należy spożywać pokarmów wzdymających – warzyw, owoców, mięsa, wędlin. W dniu badania nie spożywać pokarmów stałych, można przyjąć leki. Należy się zgłosić na badanie 10 minut przed wyznaczoną godziną. Pożądane zastosowanie zasad higieny.
Badanie ze wskazań nagłych można wykonać bez żadnego przygotowania i poza USG brzucha i rtg klatki piersiowej jest no najczęstszym badaniem wykonywanym podczas dyżurów w szpitalach.
